Διοικητικός δωσιλογισμός στην κατεχόμενη Ελλάδα: απολογισμός ενός συνεδρίου

Κατερίνα Τσέκου – Σπύρος Κακουριώτης

Έχουν περάσει σχεδόν είκοσι χρόνια από τη διεξαγωγή του διεθνούς συνεδρίου με θέμα τον δωσιλογισμό, που διοργανώθηκε από το Δίκτυο για τη Μελέτη των Εμφυλίων Πολέμων και πραγματοποιήθηκε στη Σαμοθράκη, το καλοκαίρι του 2004. Ήταν μία από τις πρώτες απόπειρες, αν όχι η πρώτη, να προσεγγιστεί επιστημονικά το ευαίσθητο θέμα της ένοπλης, κυρίως, συνεργασίας με τον κατακτητή στην κατεχόμενη Ελλάδα, τα συμπεράσματα της οποίας αποτυπώθηκαν αργότερα στον τόμο: Ιάκωβος Μιχαηλίδης – Ηλίας Νικολακόπουλος – Χάγκεν Φλάισερ (επιμ.), «Εχθρός εντός των τειχών»: Όψεις του δωσιλογισμού στην Ελλάδα της Κατοχής, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2008.

Είκοσι χρόνια μετά, το ζήτημα της συνεργασίας δεν έχει χάσει την ερευνητική δυναμική του, μολονότι το ενδιαφέρον συγκεντρώνει, εύλογα, ο ένοπλος δωσιλογισμός. Αυτό φάνηκε από τη συμμετοχή αλλά και τη θεματολογία των ανακοινώσεων στο συνέδριο που διοργανώθηκε από το Δίκτυο για τη Μελέτη των Εμφυλίων Πολέμων, σε συνεργασία με τα τμήματα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, με θέμα του «Διοικητικός, οικονομικός και ιδεολογικός δωσιλογισμός στην κατεχόμενη Ελλάδα και η μεταπολεμική απονομή της δικαιοσύνης».

Το συνέδριο, που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη (30.9-1.10.2023), επιδίωξε να εστιάσει στον διοικητικό μηχανισμό που λειτούργησε υπό συνθήκες ξένης κατοχής και να εξετάσει την πολυεπίπεδη δημόσια διοίκηση υπό το πρίσμα της συνεργασίας με τους κατακτητές, στο πλαίσιο της άσκησης των καθηκόντων των στελεχών της. Παράλληλα, οι ανακοινώσεις που παρουσιάστηκαν εξέτασαν και μια σειρά άλλων πτυχών του φαινομένου του μη ένοπλου δωσιλογισμού, ερευνώντας περιπτώσεις οικονομικού και ιδεολογικού δωσιλογισμού, αλλά και την τύχη που επεφύλαξε η μεταπολεμική δικαιοσύνη σε όσους ενεπλάκησαν σε ανάλογες υποθέσεις.

Πλούσιο σε θεματολογία, το συνέδριο επιχείρησε να ιχνηλατήσει τη συνδιαλλαγή με τους κατακτητές όχι μονάχα στην κεντρική σκηνή (με τις τρεις δωσιλογικές κυβερνήσεις) και στα μεγάλα αστικά κέντρα, αλλά και στην περιφέρεια, φιλοξενώντας ανακοινώσεις για ειδικές, τοπικές ή προσωπικές περιπτώσεις, κυρίως από τη Βόρεια Ελλάδα. Οι εισηγητές, παλαιότεροι και νέοι ιστορικοί ερευνητές, καταπιάστηκαν ακόμη με τον οικονομικό δωσιλογισμό, με τις διαφορετικές μορφές του φαινομένου ανά τη χώρα, με τις αναπαραστάσεις του στο δημόσιο λόγο, στην τέχνη, στη λογοτεχνία και στη διδασκαλία, αλλά και με τη θλιβερή ατιμωρησία των δωσιλόγων μεταπολεμικά (εκτός, ίσως, από την ιδιαίτερη περίπτωση της Κρήτης), παρά το έντονο λαϊκό αίτημα για κάθαρση και απονομή δικαιοσύνης, εξαιτίας του μεγέθους των απάνθρωπων εγκλημάτων, ιδιαίτερα του «ένοπλου δωσιλογισμού», που είχαν τελεστεί κατά τη διάρκεια της Κατοχής.

Όπως είναι φυσικό, το διήμερο αυτό συνέδριο δεν θα μπορούσε να καλύψει όλες τις συνιστώσες του φαινομένου, αλλά μάλλον έθεσε μια σειρά ερωτήματα, που παραμένουν ακόμη ανοικτά και αναμένουν μια συστηματικότερη μελέτη του ζητήματος.

Για παράδειγμα, η συγκριτική διάσταση έλειψε από το συνέδριο (με την εξαίρεση μίας ανακοίνωσης, που συνέκρινε την ελληνική περίπτωση με τη νορβηγική). Καθώς το φαινόμενο του δωσιλογισμού απαντάται σε όλες τις κατεχόμενες ευρωπαϊκές χώρες, θα είχε ενδιαφέρον να επιχειρηθεί μια συγκριτική έρευνα εάν εμφανίζονται διαφορετικές πολιτικές συνεργασίας και με ποιες επιπτώσεις ανά ευρωπαϊκή χώρα, αν υπάρχουν ομοιότητες ή διαφοροποιήσεις και ποιες.

Ακόμη, ένα άλλο ανοικτό ζήτημα είναι οι επιπτώσεις που είχε για το ελληνικό μεταπολεμικό πολιτικό σύστημα η ενσωμάτωση των δωσιλόγων στον κρατικό μηχανισμό. Όπως ειπώθηκε και στο συνέδριο, οι δωσίλογοι κατάφεραν να διαφύγουν της τιμωρίας, αφενός, γιατί στο νέο ψυχροπολεμικό πλαίσιο προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στην καταπολέμηση του κομμουνισμού και, αφετέρου, γιατί διέθεταν σοβαρή οικονομική επιφάνεια και διασυνδέσεις, με αποτέλεσμα να καταδικαστούν μόνο οι οικονομικά ασθενέστεροι, δηλαδή τα «μικρά ψάρια». Ο ρόλος που διαδραμάτισαν οι ίδιοι και οι απόγονοί τους ως μέλη της πολιτικής, οικονομικής και πνευματικής ελίτ της χώρας μεταπολεμικά, καθώς και οι συνθήκες που επέτρεψαν κάτι τέτοιο, είναι ζήτημα που μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο περαιτέρω έρευνας.

Επιπλέον, το ζήτημα των γυναικών δωσιλόγων για την επιστημονική έρευνα παραμένει ακόμη αποσιωπημένο. Αν και στον κινηματογράφο ή τη λογοτεχνία προβάλλεται αρκετά, η ιστορική έρευνα το «παραβλέπει», ίσως γατί αποτελεί ένα ιδιαίτερα τραυματικό ζήτημα.

Τέλος, έλειψαν σχεδόν ολοκληρωτικά οι εργασίες για τη μνήμη του δωσιλογισμού στην ελληνική κοινωνία. Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να μελετήσουμε τις αποτυπώσεις του δωσιλογισμού στη δημόσια συλλογική μνήμη, όπου ενδεχομένως θα διαπιστώναμε και εδώ διαφοροποιήσεις και ιδιαιτερότητες κατά τόπους, κατά περιοχές, κατά πληθυσμιακές ή εθνοτικές ομάδες κ.λπ.