Η εστίαση αυτού του πρώτου τεύχους στη δεκαετία του 1940 έχει την εξήγησή της: το περιοδικό 20ός αιώνας, γεννήθηκε ως ιδέα ύστερα από μια διημερίδα του Δικτύου Μελέτης Εμφυλίων Πολέμων που είχε θέμα: «Αναζητώντας νέες ερευνητικές κατευθύνσεις για τη δεκαετία του 1940» και πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά τον Δεκέμβριο του 2021.
Καθώς έχουν συμπληρωθεί περισσότερα από είκοσι χρόνια από την «έκρηξη» του ερευνητικού κύματος που οδήγησε στην υπερανάπτυξη των σπουδών για την Κατοχή και τον Εμφύλιο, εύλογα θα αναμενόταν μια σχετική «κόπωση», που ενδεχομένως θα περιόριζε το ενδιαφέρον νέων ερευνητών και ερευνητριών να ασχοληθούν με την περίοδο.
Επιστρέφοντας, έπειτα από επτάχρονη απουσία, στη διοργάνωση συνεδρίων και επιστημονικών συναντήσεων, οι συμμετέχοντες και οι συμμετέχουσες στο Δίκτυο Μελέτης Εμφυλίων Πολέμων διαπιστώσαμε με έκπληξη πως όχι μόνο δεν κυριαρχούσε επιστημονική και ερευνητική κόπωση, όπως υποθέταμε αρχικά, αλλά, αντιθέτως, βρεθήκαμε ενώπιον πολυάριθμων, πρωτότυπων ανακοινώσεων και εξαιρετικών νέων ερευνητών.
Είκοσι μία ανακοινώσεις, μοιρασμένες σε οκτώ συνεδρίες, έδειξαν ότι το ενδιαφέρον των ερευνητών παραμένει ζωντανό και, κυρίως, ότι υπάρχουν ακόμη ερωτήματα τα οποία όχι μόνο δεν έχουν απαντηθεί αλλά δεν έχουν καν τεθεί· ή δεν έχουν τεθεί με τρόπο τέτοιο, ώστε να οδηγήσουν σε πληρέστερη κατανόηση αυτής της περιόδου και των συνεπειών που είχε στην πορεία της μετεμφυλιακής Ελλάδας.
Η διημερίδα απευθυνόταν αποκλειστικά σε νέους επιστήμονες, υποψήφιους διδάκτορες ή διδάκτορες που είχαν αποκτήσει πρόσφατα τον τίτλο τους. Οι ανακοινώσεις που παρουσιάστηκαν αφορούσαν όλο το εύρος της δεκαετίας του 1940, από την περίοδο του πολέμου και της Κατοχής μέχρι την Απελευθέρωση, τη Λευκή Τρομοκρατία και τον Εμφύλιο. Οι θεματικές που προσεγγίστηκαν κάλυπταν αξιοσημείωτο εύρος, με ιδιαίτερη επικέντρωση στις συνθήκες ζωής στις πόλεις και στις πολιτικές πρόνοιας, στις εκκενώσεις χωριών, τις μετακινήσεις πληθυσμών και τους εσωτερικούς πρόσφυγες, στον δωσιλογισμό, στις μνημονικές αποτυπώσεις των εμφύλιων συγκρούσεων στην τοπική κλίμακα και, τέλος, στην προφορική ιστορία και τις αναπαραστάσεις του εμφυλίου πολέμου.
Η υψηλή ποιότητα των περισσότερων ανακοινώσεων έθεσε, εκ των πραγμάτων, το ερώτημα της αξιοποίησής τους. Από τις συζητήσεις των μελών της Οργανωτικής Επιτροπής προέκυψε η ιδέα του περιοδικού 20ός αιώνας. Στόχος της έκδοσης είναι η δημιουργία ενός φιλόξενου τόπου, όπου οι νέοι ερευνητές θα μπορούν να παρουσιάσουν τη δουλειά τους, να έρθουν σε επαφή με άλλα μέλη της επιστημονικής κοινότητας και, φυσικά, να ανοιχτούν στην κριτική και τη συζήτηση.
Σε αυτό το ζήτημα η έκδοση επιδιώκει να εκμεταλλευτεί την εμπειρία του Δικτύου Μελέτης Εμφυλίων Πολέμων, το οποίο, κατά το παρελθόν, έδωσε βήμα σε δεκάδες πολύ νέους επιστήμονες και ερευνητές για να παρουσιάσουν τη δουλειά τους και να συζητήσουν τα ερωτήματα και τις προοπτικές τους με καταξιωμένους ιστορικούς, πολιτικούς επιστήμονες και ανθρωπολόγους.
Η πρακτική αυτή λειτούργησε ανανεωτικά για το ήθος και το έθος της ακαδημαϊκής κοινότητας. Μέχρι τότε, συνήθως οι μεγαλύτεροι σε ηλικία και καταξιωμένοι επιστήμονες βρίσκονταν στο βήμα και οι νεότεροι στο ακροατήριο. Στα συνέδρια του Δικτύου παρατηρούνταν το αντίστροφο: σε πολλές περιπτώσεις οι νεαροί επιστήμονες βρίσκονταν στο βήμα και οι πρεσβύτεροι στο ακροατήριο. Έτσι, οι συζητήσεις εμπλουτίστηκαν, καινούργιες ιδέες κυκλοφόρησαν και πολλοί πρωτοεμφανιζόμενοι τότε επιστήμονες εκμεταλλεύτηκαν με γόνιμο τρόπο αυτόν «εκδημοκρατισμό» για να προχωρήσουν τη δουλειά και τη σκέψη τους. Τη διατήρηση και τη συνέχιση αυτής της μη ιεραρχικής αντίληψης φιλοδοξούμε να επιτύχουμε και μέσα από τις ηλεκτρονικές σελίδες του 20ού αιώνα, χωρίς, όπως είναι αυτονόητο, οποιαδήποτε έκπτωση στην ποιότητα και την επιστημονική εγκυρότητα των άρθρων που δημοσιεύονται, μετά την κρίση τους από την επιστημονική επιτροπή.
Το περιοδικό δεν σκοπεύει να περιοριστεί σε κείμενα που αφορούν αποκλειστικά τη μελέτη της δεκαετίας του 1940, ούτε μονάχα πτυχές της ελληνικής εμπειρίας. Σε επόμενα τεύχη σκοπεύουμε να ενσωματώσουμε θεματικές που αφορούν ολόκληρο τον 20ό αιώνα και φτάνουν μέχρι τις μέρες μας. Τα κείμενα που φιλοξενεί το πρώτο αυτό τεύχος προέρχονται από τη διημερίδα που διοργανώθηκε τον Δεκέμβριο του 2021. Σε αυτά εξετάζονται θέματα όπως οι συνέπειες του ελληνοϊταλικού πολέμου για τον ελληνικό πληθυσμό που βρισκόταν στη ζώνη των επιχειρήσεων, η αθηναϊκή επιθεώρηση στα χρόνια της Κατοχής, η Κατοχή και ο Εμφύλιος στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, οι κρατούμενοι του στρατοπέδου Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη και οι γερμανομαθείς Έλληνες κατά τη διάρκεια της Κατοχής.
Τελειώνοντας, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όσους βοήθησαν στην επιτυχία του εγχειρήματος. Πρώτα τα μέλη της επιστημονικής επιτροπής, που ενθάρρυναν όλη τη διαδικασία της έκδοσης με κάθε δυνατό τρόπο. Κυρίως, όμως οφείλουμε ένα μεγάλο «ευχαριστώ» στις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, που με γενναιοδωρία και υπομονή ανέλαβαν να στηρίξουν την προσπάθειά μας αυτή.
Ελένη Πασχαλούδη – Σπύρος Κακουριώτης