Το ΚΚΕ και η παγκόσμια κομμουνιστική κοινότητα
Βάιος Καλογρηάς
Νίκος Μαραντζίδης, Στη σκιά του Στάλιν. Μια παγκόσμια ιστορία του ελληνικού κομμουνισμού, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2023, σελ. 396
Για την ιστορία του ΚΚΕ έχει δημοσιευθεί, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, πλήθος άρθρων, μελετών, εγγράφων και απομνημονευμάτων με επίκεντρο, όχι τυχαία, την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου (1941-1949), αφού τότε οι Έλληνες κομμουνιστές άσκησαν εξουσία πάνω σε σημαντικά γεωγραφικά τμήματα της χώρας και επιδίωξαν τη μετατροπή της σε «Λαϊκή Δημοκρατία». Κάθε νέο βιβλίο, επομένως, έχει να αντιμετωπίσει εξαρχής το αμείλικτο ερώτημα, τι νέα στοιχεία έχει να κομίσει στην έρευνα, ποιο ερμηνευτικό σχήμα αναδεικνύει και, εντέλει, αν προσφέρει στους αναγνώστες του μια διαφορετική θεωρητική οπτική. Υπό αυτήν την έννοια, το νέο βιβλίο του Νίκου Μαραντζίδη, που φέρει τον πολλά υποσχόμενο τίτλο «Στη σκιά του Στάλιν», γεννά σίγουρα προσδοκίες, αφού ο συγγραφέας του είναι ο κατεξοχήν μελετητής του κομμουνισμού στη χώρα μας με δημόσιο (παρεμβατικό) λόγο και εκτενή αρθρογραφία στον Τύπο.
Καταρχάς, ας σημειωθεί ότι το βιβλίο του Μαραντζίδη δεν ακολουθεί την πεπατημένη, δηλαδή μια απλή εξιστόρηση της πορείας του ΚΚΕ από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα, ούτε επιχειρεί μια ανασύνθεση των περίφημων «χαμένων ευκαιριών» – υπό το πρίσμα των δεινών και ταπεινώσεων που επιφύλαξαν οι νικητές του Εμφυλίου στους ηττημένους. Έχοντας στο παρελθόν ασχοληθεί με θέματα ταμπού, όπως της «κόκκινης βίας», ο Μαραντζίδης προσεγγίζει πλέον το φαινόμενο του ελληνικού κομμουνισμού στη διεθνή του διάσταση και το εξετάζει, ψύχραιμα, διεισδυτικά και χωρίς διάθεση πολεμικής, ως αναπόσπαστο τμήμα του παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος που εκπορευόταν από τη Μέκκα του διεθνούς κομμουνισμού, τη Μόσχα, όπου και η έδρα της Τρίτης Κομμουνιστικής Διεθνούς (Κ.Δ.), της οργάνωσης δηλαδή που φιλοδόξησε να μεταλαμπαδεύσει την επαναστατική φλόγα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης (αρχής γενομένης από τη Γερμανία και την Ουγγαρία στην ευρωπαϊκή ήπειρο).
Το βιβλίο αυτό δεν προέκυψε εν αιθρία, αλλά αποτελεί τη φυσιολογική συνέχεια προηγούμενων μελετών του συγγραφέα, όπως του τόμου που επιμελήθηκε μαζί με τον Κωνσταντίνο Τσίβο για τον ελληνικό εμφύλιο και το διεθνές κομμουνιστικό σύστημα.[1] Είναι καρπός της πολύχρονης και πολύμοχθης έρευνας του Μαραντζίδη, κατά τη διάρκεια της οποίας συνέλεξε πολύτιμα έγγραφα για την ιστορία του ΚΚΕ από διάφορες χώρες, όπως της Γαλλίας, αλλά και εκείνων που ανήκαν στο λεγόμενο Ανατολικό μπλοκ. Το βιβλίο πρωτοδημοσιεύθηκε στα αγγλικά, απευθυνόμενο στην επιστημονική κοινότητα του εξωτερικού, με εμφανή την πρόθεση του Μαραντζίδη, ο οποίος –όπως εκμυστηρεύεται στον πρόλογο του– δεν έκλεισε «τελείως τους συναισθηματικούς λογαριασμούς» του με τον κομμουνισμό (σ. 15), να εμπλουτίσει τη διεθνή έρευνα με την ελληνική εμπειρία και να «συνομιλήσει» με ξένους συναδέλφους του. Η ελληνική έκδοση δέχτηκε τις απαραίτητες προσαρμογές για τις ανάγκες του ελληνικού αναγνωστικού κοινού, που έχει γνωρίσει τον Μαραντζίδη μέσα από προγενέστερα έργα του.
Ο Μαραντζίδης, που στηρίζει το θεωρητικό εποικοδόμημά του πάνω στις αναλυτικές κατηγορίες των Stéphane Courtois και Marc Lazar (σ. 29) σχετικά με τη φύση, τη δομή και τον χαρακτήρα των κομμουνιστικών κομμάτων (τελεολογική και κοινωνική διάσταση), παρατηρεί ότι το ΚΚΕ ήδη από τα νηπιακά του βήματα είχε συνδεθεί με τις τύχες του παγκόσμιου κομμουνιστικού εγχειρήματος, αν και αρχικά όχι πλήρως ενταγμένο σε αυτό, από τις οποίες αρνήθηκε να αποχωριστεί ακόμη και μετά τις κοσμοϊστορικές αλλαγές του 1989, επανανακαλύπτοντας τις σταλινικές ρίζες του –σε αντίθεση με ιστορικά κομμουνιστικά κόμματα, όπως το ιταλικό και σουηδικό, που υιοθέτησαν νέα ονόματα, σλόγκαν και σύμβολα– και παραμένοντας προσκολλημένο στο «ένδοξο» σοβιετικό παρελθόν. Μια άλλη σημαντική εξέλιξη είναι ότι μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970 το ΚΚΕ είχε ταυτιστεί στη συνείδηση ενός μεγάλου τμήματος της ελληνικής κοινωνίας αποκλειστικά με την έννοια της Αριστεράς (λόγω ιστορικών γεγονότων αλλά και έλλειψης εναλλακτικών πειστικών σοσιαλδημοκρατικών προτάσεων). Επίσης, τα μέλη του ΚΚΕ και του «Δημοκρατικού Στρατού» στην εξορία συγκρότησαν τη λεγόμενη προσφυγική χώρα (Refugee Land), ένα «κράτος εν κράτει» μέσα στην εδαφική επικράτεια των «Λαϊκών Δημοκρατιών», ερχόμενα έτσι σε άμεση επαφή με τις εκεί συνθήκες ζωής και βιώνοντας τραυματικές εμπειρίες και γεγονότα, όπως την ουγγρική επανάσταση του 1956 και την «άνοιξη της Πράγας» το 1968, αλλά και τις εσωτερικές ταραχές στην Τασκένδη. Τα τρία αυτά στοιχεία διαφοροποιούν το ΚΚΕ από τα υπόλοιπα κομμουνιστικά κόμματα στη Δυτική Ευρώπη (όπου ανήκει η Ελλάδα) και καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη στάση του.
Σύμφωνα με τον Μαραντζίδη, η παγκόσμια ιστορία του ελληνικού κομμουνισμού περιλαμβάνει (για το χρονικό διάστημα στο οποίο αναφέρεται) δύο μεγάλες φάσεις (σ. 43): από το 1918 (ίδρυση του ΚΚΕ) μέχρι το 1939 (σταλινοποίηση και έκρηξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου), και από το 1939 μέχρι το 1956 (αποκήρυξη των σταλινικών εγκλημάτων από τον σοβιετικό ηγέτη Νικήτα Χρουστσόφ και αμφισβήτηση της σοβιετικής πρωτοκαθεδρίας). Η πρώτη χρονική φάση χαρακτηρίζεται κυρίως από την προσπάθεια του ΚΚΕ να ενσωματωθεί στους μηχανισμούς της Κ.Δ. και να αφουγκραστεί τα κελεύσματα και τις επιθυμίες της Μόσχας. Εκτός από τις σχέσεις τους με την Κ.Δ., τους Έλληνες κομμουνιστές απασχολεί το ζήτημα της Βαλκανικής Κομμουνιστικής Ομοσπονδίας και των σχέσεων με τα γειτονικά κομμουνιστικά κόμματα, που ήταν πολυσύνθετες και όχι πάντα ομαλές. Η δεύτερη φάση διακρίνεται για την ανάπτυξη του ΚΚΕ σε μαζικό φορέα εξουσίας –μέσω του ένοπλου και του πολιτικού αντιστασιακού κινήματος στην Κατοχή– και την ιδιάζουσα «ομηρεία» του κόμματος στην εξορία ή, κατά την πετυχημένη έκφραση του συγγραφέα, τη λεγόμενη «Λαϊκή Δημοκρατία των εκτοπισμένων», που κατέρρευσε οριστικά το 1989.
Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου παρελαύνουν άπειρα ονόματα στελεχών και μελών του ΚΚΕ και άλλων κομμουνιστικών κομμάτων, που λόγω της κομματικής ιδιότητας ή δράσης τους βρέθηκαν στο επίκεντρο σημαντικών και δραματικών εξελίξεων. Δίνεται έτσι η ευκαιρία στον αναγνώστη να σχηματίσει έγκυρη εικόνα για το who is who του κομμουνιστικού κινήματος, που αντιτάχθηκε (και ένοπλα) στη μακρά πορεία της χώρας προς τη Δύση και αμφισβήτησε έντονα τη νομιμότητα των αστικών κοινοβουλευτικών θεσμών. Έχοντας βαθιά γνώση των διαδικασιών που χαρακτήρισαν και διαμόρφωσαν τις πολιτικές, την κουλτούρα και την ψυχοσύνθεση του ΚΚΕ, ο Μαραντζίδης ξετυλίγει με αριστοτεχνικό τρόπο το νήμα των πολύπλοκων και δαιδαλωδών επαφών και σχέσεων ανάμεσα στους Έλληνες κομμουνιστές και τους συντρόφους τους στο εξωτερικό, εστιάζοντας στον παράγοντα των αλληλοεπιδράσεων και αντικρούοντας θεωρίες που βλέπουν στο ΚΚΕ ένα «απλό πιόνι της Μόσχας» ή ένα «ελληνικό κόμμα».
Το βιβλίο του Μαραντζίδη αναδεικνύει έτσι την ερευνητική αξία του συγχρωτισμού της διεθνούς με την τοπική σκηνή, της εθνικής διάστασης με την παγκόσμια. Η μελέτη του κομμουνισμού δεν μπορεί να αγνοεί τη μια ή την άλλη διάσταση, αλλά οφείλει να τις λάβει εξίσου σοβαρά υπόψη της, αφού ο κομμουνισμός συνέδεσε ανθρώπους με διαφορετική εθνική καταγωγή (αλλά με ανεπτυγμένο αίσθημα συντροφικής αλληλεγγύης και αφοσίωσης στην παγκόσμια κομμουνιστική κοινότητα), απομακρυσμένες μεταξύ τους γεωγραφικές περιοχές και επαναστατικές εξελίξεις σε βάθος χρόνου. «Μια νέα […] θεώρηση των διεθνών εμπλοκών του ΚΚΕ εντός του κομμουνιστικού στρατοπέδου», τονίζει ο συγγραφέας, «μας βοηθά όχι μόνο να κατανοήσουμε ακριβέστερα τι συνέβη αλλά και να παρουσιάσουμε μια πιο σύνθετη εικόνα των εσωτερικών χαρακτηριστικών, των κρίσεων και της δυναμικής του ΚΚΕ, καθώς και των βαθύτερων αιτίων τους, γιατί πρέπει να καταστεί σαφές ότι η επίδραση του κομμουνιστικού διεθνισμού διαμόρφωσε την οργανωτική δομή, την κουλτούρα και τη στρατηγική του κόμματος» (σ. 38). Με αυτό το συμπέρασμα δεν μπορεί κανείς παρά να συμφωνήσει – οι προσδοκίες του αναγνώστη δεν θα διαψευστούν.
- Νίκος Μαραντζίδης – Κώστας Τσίβος, Ο ελληνικός κομμουνισμός και το διεθνές κομμουνιστικό σύστημα. Το ΚΚΕ μέσα από τα τσέχικα αρχεία 1946-1968, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2012. ↑